Yerevan - İrəvan - Çuxur - Səd bəylərbəyliyinin, indiki Ermənistanın paytaxtı. Ararat vadisinin şimal şərqinində, Zəngi çayının sahilində yerləşir. İlk dəfə adı VII əsrdə (607) xatırlanır (Ermənistan Sovet Ensiklopediyası III c., İrəvan, 1977, s.550). 607-cı ildə katalikos Abraham Dvin şəhərində çağırdığı dini iclasda demişdir ki, burada həm də İrəvandan iki nümayəndə, David və Cocik iştirak eləyirlər . A.P.Simonyan qeyd edir ki, İrəvan adının VII əsrdə çəkilməsi o demək deyil ki, İrəvan VII əsrdən tanınmış və inkişafı bu dövrdən başlayır. İrəvan nümayəndələrinin bu dini iclasda iştirakı onu sübut edir ki, İrəvan yaşayış m əskəni kimi daha qədimdən mövcud olmuş, iqtisadi, ictimai-siyasi cəhətdən inkişaf etmiş bir yer olmuşdur . Şəhərin adı Ruan, 1590-cı ildə tərtib edilmiş «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndə Rəvan, İrəvan (İrəvan əyalətinin icmal dəftəri (araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri: Z.Bünyatov və H.Məmmədov (Qaramanlı), Bakı, «Elm», 1996, s.159), XVII əsr mənbəyində Rəvan, XIX əsr rus və erməni mənbələrində Ayravan, Aravan, Ervan, Errevant, Rəvant, İrvan (Ermənistan Sovet Ensiklopediyası, III c., 1977, s.550), Avropa mənbələrində İrivan formalarında qeyd edilmişdir. Şəhər I Argiştinin e.ə. 782-cı ildə tikdirdiyi Erebuni qalasının yaxınlığında salınmışdır. Rus arxeoloqu M.V.Nikolsk 1893 - cü ildə indiki Ermənistana səyahət edib Göyçə (Sevan) gölünün sahilində qədim yazılan araşdırmış v ə gölün sahilindəki Gölkənd (Zovinar) kəndinin yaxınlığındakı tapdığı yazılan b.e.ə. VIII əsrə aid edir. Bu yazılarda qeyd edilir: Urartu şahı I Rus (e.ə. 730-714) deyib ki, 23 ölkəni, o cümlədən İrəvan ölkəsini zəbt etdim . Bu da İrəvanın daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir. İrəvanın VII əsrdə (642-643) ərəblər tərəfindən işğal edilmiş, XI-XIII əsrlərdə səlcuq türklərinin, XIII-XIX əsrlərdə monqol-tatarların tabeliyində, XV əsrdə Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində olmuşdur. XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin tərkibində yaradılan Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin, XVIII əsrin ortalarında təşkil edilən Azərbaycan xanlığının mərkəzi olmuşdur. 1827-cı ildə İrəvan Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın tərkibində Rusiyanın tabeliyinə keçmişdir. XIX əsrin 40-cı illərində yaradılan İrəvan quberniyasının, eləcə də XIX əsrdə bilavasitə Rusiyanın himayəsi ilə yaradılan Erməni vilayətinin mərkəzi olmuşdur. 1918-ci ilə kimi İrəvan Azərbaycanın tabeliyində idi. 1918-ci il mayın 28-də elan edilən Azərbaycan Cümhuriyyətinin Baş naziri Fətəli xan Xoyski mayın 29-da öz hökumətinin xarici işlər naziri Məhəmmədhəsən Hacınskiyə yazırdı: «Biz ermənilərlə bütün mübahisələri həll etdik, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik» (Paşayev A. Köçürülmə, Bakı, «Azərnəşr», 1995, s.6). Şəhərdə tarixən azərbaycanlılar (erməni mənbələrində azərbaycanlılar islam, farslar, müsəlmanlar adı ilə göstərilir) yaşamışdır və burada XVII-XVIII əsrlərdə çox az sayda ermənilər yaşamışdır. Ermənilər şəhərə geniş surətdə 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra 1828-30-cu illərdə İran və Türkiyədən köçürülmüşdür . Burada 1831-ci ildə 7331 nəfər azərbaycanlı, 4027 erməni, 1873-cü ildə 5805 nəfər azərbaycanlı, 5959 erməni, 1886-cı ildə 7228 nəfər azərbaycanlı, 7142 erməni, 1897-ci ildə 12516 nəfər azərbaycanlı, 12529 nəfər erməni, 1922-ci ildə 5124 nəfər azərbaycanlı, 40396 nəfər erməni, 1926-cı ildə 4968 nəfər azərbaycanlı, 57295 nəfər erməni, 1931-ci ildə 5620 nəfər azərbaycanlı, 80327 nəfər erməni , 1970-ci ildə 2721 nəfər azərbaycanlı, 738045 nəfər erməni yaşamışdır. Eyni zamanda burada kürdlər, ruslar və başqa millətin nümayəndələri yaşayırdı. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında azərbaycanlılar tamamilə Ermənistan dövləti tərəfindən deportasiya olunmuşdur. 1988-ci ilin dekabr ayından İrəvanda bir nəfər belə azərbaycanlı yaşamır. Erməni elmi ədəbiyyatında İrəvan adının Erebuni adından əmələ gəldiyi göstərilir ( Ermənistan Sovet Ensiklopediyası, III c., İrəvan, 1977, s.550). İrəvan toponiminin etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. H.S.Yefrikyan Erivan formasına istinadən qeyd edir ki, bu toponim Yervand şəxs adı əsasında yaranmışdır . Digər fikrə görə, İrəvan toponimi erməni dilində «görünmək», «aşkar olmaq» mənasında işlənən «yerevum» sözündən əmələ gəlmişdir (Ermənistan Sovet Ensiklopediyası, III c., s.550-551). Bununla yanaşı İrəvan toponiminin fars dilində «abad yer» mənasında işlənən rəvan sözündən əmələ gəldiyi fikridə söylənilir. Venesiyada fəaliyyət göstərən «Mxitar birliyi» nümayəndələrinin fikrincə, «İrəvan adının izahı Nuhun Gəmisi haqqında olan rəvayətlə bağlıdır. Mxitarlar, o cümlədən Q.İncicyan «Kirk dzinindost» kitabına istinadən qeyd edir ki, «İrəvan» adı «görünən» (yerval), «peyda olan» (yervan qal) deməkdir. Onun fikrincə, Nuh birinci dəfə sahili görən kimi «göründü» (yervadz) deyir və buradan da «İrəvan» adı yaranmışdır . XIX əsrin rus arxeoloqu M.V.Nikolski toponiminin eri tayfa adı əsasında yarandığını göstərir və qeyd edir ki, burada «eri» tayfası yaşadığı üçün yaşayış məntəqəsi «İrəvan» adlanmışdır . B.Budaqov və Q.Qeybullayevin fikrincə, İrəvan toponimi türk dillərində «dağın gün düşən tərəfi», «dalğavari dağ zirvəsi» mənasında işlənən ir sözü ilə fars dilində «yer» mənasında işlənən «van» sözündən əmələ gəlmişdir . Bu izahlar qaneedici deyil. İrəvan toponiminin İrəvan, Erivan, Arevan, Ervan, İrvan, Errevant, İrivan fonetik variantlarına nəzər salanda aydın olur ki, onların hamısının kökü «ar», «er», «ir» hissəciyindən ibarətdir. Türk dillərində «ar», «er», «ir», «kişi», «igid» mənasında işlənir. Urartu dilində «ölkə» mənasında işlənən ebani sözü vardır. Hr.Kapansyanın fikrincə, «kənd, şəhər» mənasında işlənən avan (avvan//avan) urartu dilində «ölkə, yer» mənasında işlənən abani //ebani/ sözündən əmələ gəlmişdir və «avan» sözü fars dilinə mənsub deyildir . Bu qənaətə gəlirik ki, İrəvan toponiminin ikinci komponenti «əvan» urartu dilində «ölkə», «yer», «kənd», «şəhər» mənasında işlənən «abani//ebani sözünün bir variantıdır. Daha doğrusu «abani» sözündəki «b» səsi «v» səsi ilə əvəzlənərək «abani» sözü «avan», «əvan» formasına çevrilmişdir. Deməli, İrəvan toponimi türk dilində «kişi», «igid» mənasında işlənən «ir» sözü ilə «ölkə», «yer», «kənd», «şəhər» mənasında işlənən ebani (avan) sözü əsasında əmələ gəlib, «igidlər ölkəsi» mənasını ifadə edir. Etnotoponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponimdir. (bax: İ.Bayramov, Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri, Bakı- “Elm”, 2002, s.164)